De beïnvloeding van keuzes van consumenten – dat is in de kern waar marketing om draait. Maar ‘nudges’ kunnen zodanig sturend zijn, dat de vrije keuze van een consument ondermijnen. Hiermee kunnen zowel wettelijke als ethische grenzen worden overtreden. Denk hierbij aan een ‘Beperkte voorraad’-melding bij een webshop, terwijl de voorraad elke avond weer wordt bijgevuld. Een ander voorbeeld is een cookiebanner waarbij het je praktisch onmogelijk wordt gemaakt om cookies te weigeren. Zo’n ontwerp wordt ook wel een dark pattern genoemd.
Het juridisch kader rondom het beïnvloeden van consumenten is niet in één wet vastgelegd. Ook is de wetgeving niet altijd zwart-wit. Omdat er verschillende juridische stelsels van toepassing zijn op nudging en dark patterns, die vaak ook kunnen overlappen, kan het moeilijk zijn voor organisaties om in te schatten met welke wet ze rekening moeten houden. Daarnaast is ook het geografische aspect van invloed op welke wet van toepassing is. Als een organisatie zich in Nederland bevindt, maar zich richt op consumenten buiten Nederland, moet je ook rekening houden met mogelijke nationale wetgeving van het land waarin de consument zich bevindt. Daar komt bij dat de wet- en regelgeving continu in ontwikkeling is. Wij raden marketeers en juristen dan ook aan up-to-date te blijven van de geldende regels. Bij DDMA houden we alle veranderingen continu in de gaten.
Relevante publicaties
Wet- & regelgeving
Online beïnvloeding van consumenten is toegestaan, mits dit plaats vindt binnen de kaders van de wet- en regelgeving. Als jouw organisatie zich richt op de consument in Nederland, dien je (onder andere) rekening te houden met de volgende regels:
Privacywetgeving
- Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG): Wanneer er bij het beïnvloedingsproces persoonsgegevens worden gebruikt, is de AVG van toepassing. Het gebruik van dark patterns kan in strijd zijn met verschillende verplichtingen uit de AVG. Bijvoorbeeld met de vereisten van toestemming, de informatieplicht die je hebt om betrokkenen uit te leggen wat er met hun persoonsgegevens gebeurt, en het uitgangspunt van ‘privacy by design’ of ‘privacy by default’.
Consumentenwetgeving
- Richtlijn oneerlijke handelspraktijken (OHP), in Nederland geïmplementeerd in Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek: Beïnvloeding wordt onrechtmatig wanneer deze het economische gedrag van de gemiddelde consument verstoort én in strijd is met ‘de vereisten van professionele toewijding’. Dit kan misleiding of een agressieve handelspraktijk opleveren. Dat is verboden. Het achterhouden van belangrijke informatie kan al een oneerlijke handelspraktijk opleveren.
Online platforms (aankomende wetgeving)
- Digital Services Act (DSA): In de DSA is een specifiek verbod op dark patterns opgenomen voor online interfaces van online platformen. Dark patterns worden gedefinieerd als praktijken die doelbewust of feitelijk, het vermogen van ontvangers van de dienst om autonome en geïnformeerde keuzes of beslissingen te nemen, wezenlijk verstoren of aantasten. Deze wet zal waarschijnlijk in 2024 in werking treden.
Wet- en regelgeving buiten Nederland
Zoals genoemd kunnen regels op nationaal niveau verschillen. Zo is er in andere Europese landen nationale wetgeving geïntroduceerd om dark patterns te kunnen reguleren. Een voorbeeld is:
- Gesetz für faire Verbraucherverträge: In Duitsland is er een zogenaamde opzegknop geïntroduceerd. Dit is een knop die organisaties op hun website moeten plaatsen en waarmee consumenten overeenkomsten snel en gemakkelijk mee kunnen beëindigen. Organisaties moeten ervoor zorgen dat de annuleringsknop leesbaar is en gelabeld met de woorden “beëindig contracten hier” of vergelijkbare formulering. Dit is een reactie op het gebruik van dark patterns die gecreëerd worden om het annuleren van een abonnement zo moeilijk mogelijk te maken.
Veelgestelde vragen
Nudging is het verleiden van een consument om tot een keuze of koop over te gaan. In principe is die beïnvloeding geoorloofd. Maar consumenten zijn zich er soms niet van bewust dat ze online beïnvloed worden. Dit kan ervoor zorgen dat individuen keuzes maken die ze eigenlijk niet hadden willen maken. Beleidsmakers en toezichthouders vinden dat de consument hiertegen beschermd moet worden en daarom ontwikkelen ze wetgeving en leidraden.
Een dark pattern is een populaire naam voor een digital nudge die zorgvuldig is ontworpen om gebruikers dingen te laten doen waar ze niet bij gebaat zijn: verleiding wordt misleiding.
Wanneer nudging een dark pattern wordt, is lastig te bepalen. Soms is het heel helder dat er een grens over wordt gegaan, denk aan het geven van onjuiste informatie. Maar in veel gevallen zal de grens tussen verleiding en misleiding afhangen van de specifieke context.
Stel jezelf daarom voortdurend de vraag: tast ik met deze marketingmethode de keuzevrijheid van de klant aan? Is het antwoord ‘ja’, dan ben je zeer waarschijnlijk op de verkeerde weg.
Als lid van DDMA kun je je ontwerp of campagne altijd voorleggen aan de juristen van DDMA, via legal@ddma.nl. Ook kan deze template, ontworpen in samenwerking met ShoppingTomorrow, je helpen.
Wil je antwoord op veelgestelde vragen zoals:
- Kan ik een boete krijgen voor het gebruik van dark patterns?
- Hoe weet ik hoe de consument naar mijn design kijkt?
- Hoe zorg ik voor eerlijke nudging binnen mijn organisatie?
- Hoe kan ik mijn cookiebanner inrichten zonder dark patterns?
Log in of word lid om een antwoord te krijgen op je vraag.
onze legal specialisten
Heb je het antwoord op jouw vraag hier niet kunnen vinden én ben je lid van DDMA? Bel dan één van onze Legal Counsels (020- 4528 413) of mail je vraag naar legal@ddma.nl. De juristen proberen je vraag zo snel mogelijk te beantwoorden. Nog geen lid? Bekijk hier alle voordelen van het DDMA-lidmaatschap.